بزرگنمايي:

پیام مازند - سد فینسک از جمله سدهایی است که با هدف تامین آب شرب منطقه سمنان در دستور کار وزارت نیرو قرار گرفت اما پس از انجام مطالعه و آغاز عملیات اجرایی این سد مخزنی، بر روی رودخانه سفیدرود در استان سمنان که از سرشاخه های اصلی منابع آبی سد شهید رجایی ساری نیز محسوب می شود، اعتراضات فراوان در فضای مجازی، رسانه ها و نشریات مکتوب، باعث شد تا مطالعات سد و عملیات اجرایی آن حداقل به صورت آشکار متوقف شود.
  بحران آب، خشکسالی، اصلاح الگوی مصرف، زنگ خطر برای آب، خشک شدن دریاچه ها و تالاب ها، انتقال آب به مناطق خشک، کنترل آبهای سطحی، کاهش نزولات جوی و حتی جنگ آب واژه هایی هستند که دامنه گسترده ای از اخبار و گفتگوهای روزانه جهان را در بر گرفته و تمامی رسانه ها اعم از دیداری و شنیداری در موضوع آب و کم آبی روزانه مطالبی گفتنی و شنیدنی را مطرح می کنند.
ایران در آستانه بحران آب به سر می برد و طی سال های آینده تامین آب به یکی از بزرگ ترین چالش های کشور در بسیاری از استان ها، شهرها و مناطق بدل خواهد شد. شرایط جغرافیایی ایران و قرار گرفتن در منطقه‌ای گرم و خشک وضعیت منابع آبی کشور را نگران‌کننده می‌کند ولی آیا بحران آب صرفا مربوط به مسائل جغرافیایی کشور است؟ پاسخ این سوال منفی است، البته خشکسالی و شرایط نامناسب جوی در اکثر مناطق کشور مشکل کمبود آب را پررنگ می‌کند اما بخش عمده چالش پیش آمده به عدم مدیریت صحیح منابع آبی و مصرف بی‌رویه یا نادرست آب برمی‌گردد.
در کنار راه حل های گوناگون و متعددی که کارشناسان درباره خروج از بحران آب و خشکسالی پیشنهاد می‌کنند از انتقال آب و روش‌های نوین کشاورزی گرفته تا کاشت برخی محصولات دارای نیاز آبی کم و تغییرات الگوی مصرف همواره ردپای سدسازی به عنوان یک راهکار دیده می شود اما نکته قابل تامل اینجاست که آیا احداث سدها راهی اصولی برای مشکل کم آبی است؟ هر چند افزایش تقاضا برای آب و از سوی دیگر محدودیت و کمبود آب و نیز عدم مدیریت صحیح منابع آبی و الگوی نامناسب مصرف باعث شده است تا بحران آب در سال های اخیر بیش از پیش چشمگیر شود، اما مطابق نظر بسیاری از محققین و کارشناسان احداث سدهای بزرگ نه تنهای کمکی به تامین منابع آبی کشور نکرده بلکه ضررهای آن در سال های اخیر بمراتب بیشتر از منفعت حاصل از آن بوده است.
فینسک و سد فینسک را بهتر بشناسیم
سد فینسک اما از جمله سدهایی است که با هدف تامین آب شرب منطقه سمنان در دستور کار وزارت نیرو قرار گرفت اما پس از انجام مطالعه و آغاز عملیات اجرایی این سد مخزنی، بر روی رودخانه سفید رود در استان سمنان که از سرشاخه های اصلی منابع آبی سد شهید رجایی ساری نیز محسوب می شود، اعتراضات فراوان در فضای مجازی، رسانه ها و نشریات مکتوب، باعث شد تا مطالعات سد و عملیات اجرایی آن متوقف شود.
برای تشریح بهتر موضوع ابتدا باید موقعیت جغرافیایی و سرشاخه های اصلی رودهای تغذیه کننده سد فینسک را بهتر بشناسیم.
فینسک یکی از روستاهای مازندرانی زبان از توابع بخش شهمیرزاد شهرستان مهدیشهر استان سمنان است که به لحاظ اقلیم، نیمه خشک سرد بوده و جنگل های آن در 55 کیلومتری شمال شرق سمنان، در شیب شمال و جنوبی ارتفاعات البرز و در ارتفاع 1400 تا 2700 متر از سطح دریا قرار گرفته اند.
بررسی های نقشه وزارت نیرو در مورد سد فینسک نشان می دهد که "هیکو" خط الرأس بین سرشاخه های اصلی رودخانه سفید، تجن با تالار در ارتفاعات شرقی سلسله جبال البرز در استان های سمنان و مازندران است که آب چشمه ها و برف های این منطقه به طرفین این رودها سرازیر می شود. "پور طلا" نخستین سرشاخه رودخانه ای است که بین روستای فینسک و تلاجین در استان سمنان قرار دارد و به رودخانه معروف سفید رود می پیوندد که طرح مطالعاتی ایجاد سد فینسک نیز در این منطقه صورت گرفته است. با توجه به خشکسالی اخیر دبی رودخانه سفید رود که سد فینسک از آن بهره می گیرد، 510 لیتر در ثانیه گزارش شده و بررسی ها نشان می دهد که رودخانه های زیادی به عنوان سرشاخه های سد شهید رجایی ساری قرار دارد که از پائین دست سد فینسک به رودخانه اصلی سفید رود متصل می شوند و در واقع ساخت سد فینسک حدود 7 درصد، از ذخایر آبی سد شهید رجایی ساری را کاهش خواهد داد.
پروژه سد فینسک که یک سد مخزنی سنگریزه‌ای با هسته رسی، طول تاج 433 متری و حجم مخزنی 11.78 میلیون متر مکعب بوده از سال 89 بر روی سرشاخه های رودخانه تجن واقع در منطقه جغرافیایی استان سمنان توانست در دولت دهم بودجه مطالعاتی دریافت کند.
با تمام این تفاصیل اما گزارش های متعددی دال بر تبعات مخرب سدسازی در جهان منتشر شده و بسیاری از کارشناسان و متخصصین بر این باورند که سدهای مخزنی بزرگ، تأثیرات نابودکننده ای بر روی مردم و محیط زیست وارد کرده است. توجه یک‌طرفه به موضوع تامین غذا و انرژی سبب شد تا بسیاری از کشورها بدون توجه به واقعیت‌های زیست‌محیطی، تغییرات جمعیتی و مطالعات زمین‌شناسی اقدام به ساخت سد در مناطق مختلف کنند که در نتیجه طی سنوات گذشته خشکسالی، طوفان‌های شن و گرد و خاک، فرسایش خاک، کمبود آب و نابودی کشاورزی تبعات ناگوار اجرای چنین پروژه هایی است.
سدهای بزرگ کارای خود را از دست داده اند
یک بوم شناس و فعال محیط زیست معتقد است: زمانی نه چندان دور دنیا به دنبال احداث سدهای عظیم بود ولی اکنون سدهای بزرگ کارایی خود را از دست داده اند.
اسماعیل کهرُم در مورد احداث سدهای عظیم در ایران گفت: سد دز که با کمک بانک جهانی در دوره پهلوی ساخته شد هفتمین سد بزرگ آن زمان به حساب می آمد و حتی دولت وقت با افتخار از آن یاد می ‎ کرد اما آیا اکنون کارایی لازم را دارد.
اشتباهات بزرگ در احداث سدهای بزرگ
کهرم در ادامه از اشتباه فاحش در جانمایی سد بزرگ سفیدرود یاد کرد و افزود: بررسی ها نشان می دهد که سد در جائی ساخته شد که دارای بیشترین ظرفیت رسوب گذاری رود است حال آنکه اگر تنها یک کیلومتر پائین تر احداث می شد شاید این نقیصه بوجود نمی آمد.
استاد دانشگاه تهران درباره اشتباه سدسازی به نقل از بانک جهانی گفت: بانک جهانی در پنجاهمین سال افتتاح خود اذعان کرد که 80 درصد از سدسازی های صورت گرفته نه تنها مفید نبوده بلکه آسیب محیط زیستی به همراه داشته است.
این کارشناسی بوم‌شناسی از تکرار اشتباهات در پروژه های سدسازی سخن به میان آورد و با اشاره به احداث سد "ایلیسو" ترکیه گفت: متاسفانه احداث این سد که گفته می شود بزرگترین سد دنیا است شرایط زیست محیطی نگران کننده ای را برای عراق و غرب ایران بوجود آورده چرا که عملیات آبگیری مخزن آن 4 سال به طول خواهد انجامید و طی این مدت رودهای بزرگ دجله و فرات کم آب می شوند، در نتیجه باید منتظر مرگ قریب‌الوقوع تالاب هورالعظیم و یک فاجعه بزرگ زیست‌محیطی در ایران بود.
سمنان ظرفیت احداث سد را ندارد
کهرم در ادامه با اشاره به سد فینسک و منطقه جغرافیایی استان سمنان گفت: سمنان یکی از خشکترین استان های کشور بوده و دارای 30 درصد از ذخیره گاه های حیات کشور است که به صورت پارک ملی، منطقه حفاظت شده و پناهگاه حیات وحش مورد استفاده قرار گرفته و ظرفیت احداث سد بزرگ را ندارد.
این محقق، مؤلف و پژوهشگر برجسته کشور در حوزه محیط زیست شرایط اقلیمی و زمین شناسی منطقه را مسئله اصلی برای احداث سد در سمنان مطرح و تاکید کرد: منطقه ای که تاکنون عاری از آب بوده و اکنون چند میلیون تن از حجم آب را باید کنترل کند بالطبع دچار آسیب، فرونشست و تحرک در لایه های زیرزمینی شده و امکان وقوع زلزله در این منطقه افزایش پیدا خواهد کرد.
تخریب سدهای بزرگ در آمریکا
مشاور رئیس سازمان حفاظت محیط زیست کشور از تخریب سد الگلگز در آمریکا یاد کرد و افزود: بدلیل اینکه تالاب پائین دست رود دچار خشکسالی شده بود محققین سد را تخریب کردند تا محیط زیست پائین دست رود احیا شود.
کهرم مطالعه و پژوهش کامل و آینده نگری حداقل 10 ساله در مورد احداث سد را خواستار شد و اظهار کرد: نباید دست به اقداماتی زد که در آینده به این باور برسیم که عدم آن به ز وجودش باشد.
نظر پروفسور کردوانی در مورد احداث سد
پدر جغرافیای ایران و دارندهٔ مدال ملی و نشان عالی دانش در ایران می ‎ گوید: سدها مثل جاده‌ها عمری دارند و حالا خیلی از سدهای ما از کارافتاده‌اند و بحران کم آبی هر سال نسبت به سال قبل وحشتناک‌تر شده و هر روز پیامدهای ورشکستگی آبی کشور عینی‌تر می‌شود.
پروفسور پرویز کردوانی در گفت‌وگو با ایسنا در خصوص تامین آب حوزه آبریز سد فینسک گفت: شهمیرزاد قبلا چشمه بزرگی داشت که اکنون خشک شده و این بخش، آب به مقدار کافی ندارد و به ناچار قرار است از مازندران سد فینسک را تامین کنند.
اقدامات غلط برای تامین منابع آبی
استاد نمونه دانشگاه تهران با اشاره به اینکه تاکنون هیچ اقدام صحیحی در استان ها و کشور برای تامین منابع آبی صورت نگرفته است خاطرنشان کرد: تمام کارهای کنونی در جهت هدایت آب های کشاورزی به سمت شهرها و صنایع است و این رویکردی نامناسب و غیر اصولی به شمار می آید.
کردوانی ساختن سد و آب بندان را صرفا برای گرفتن حقابه های کشاورزی برای شهرها و صنایع دانست و اذعان کرد: سابق بر این گمانه زنی بر این بود که کشاورزی آب زیادی مصرف می کند و باید آب کشاورزی برای مصارف شهرها مورد بهره برداری قرار گیرد. باید گفت اگر کشاورزی از بین برود شهرها جایگاهی نخواهند داشت.
این مؤلف، محقق و پژوهشگر شهرنشینی و توسعه را سبب هدر رفت آب و منابع آبی عنوان و اظهار کرد: توسعه جمعیت و مهاجرت روستائیان به شهرها و همچنین احیای فضای سبز و چمن کاری، مقدار مصرف آب شهرها و صنایع را بیشتر کرده و با پیش گرفتن چنین رویکردهایی آینده آبی ایران مخاطره آمیز خواهد بود.
اشتباهات غلط سدسازی از نگاه کمیسیون جهانی سد
در اینجا به بررسی اشتباهاتی در زمینه سدسازی که در گزارش کمیسیون جهانی سد به آنها اشاره شده می‌پردازیم، نواقصی که هر کدام به تنهایی برای تخریب محیط زیست کافی بوده و نه تنها احداث سد را توجیه نمی کند بلکه مضرات آنرا بیش از منفعت آن بیان می‏کند. 1- انتخاب رودخانه اشتباه برای ساخت سد، 2- بی‌توجهی به تغییرات جریان آب پایین‌دست که باعث ثبات اکولوژی منطقه می‌شود، 3- غفلت از تنوع زیستی بویژه آبزیان، 4- سیاست‌ها و محاسبات اقتصادی اشتباه، 5- ناتوانی در جلب رضایت عمومی ساکنان منطقه، 6- سوءمدیریت در خطرات و تاثیرات، 7- ساخت و ساز بی‌رویه سدها، هفت اشتباه بحران‌آفرین در این زمینه است.
سودجویی های شخصی بلای جان طبیعت
عضو هیئت علمی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری با اشاره به نامه اخیر برخی اساتید اقتصاد به ریاست جمهور کشور که به تائید مقام معظم رهبری نیز رسیده است گفت: در این نامه یکی از دلایل عقب ماندگی کشور و خطاهایی که در طول سال های بعد از پیروزی انقلاب اسلامی به آن اشاره شده است احداث سدها بود.
محمود رائینی سرجاز  به رفتارهای غیراصولی بعضی از سازمان ها دولتی در جهت تامین منافع گریزی زد و با انتقاد از شیوه رویکرد آنان گفت: منفعت طلبی شخصی باعث شده تا بسیاری از سدها بدون نیاز سنجی حقیقی احداث شده و صدمات محیط زیستی به دنبال داشته باشد.
عضو هیئت علمی دانشگاه ساری در گروه مهندسی آب اظهار نظر در مورد سد فینسک را منوط به بررسی مطالعاتی پروژه دانست و خاطرنشان کرد: میزان بارندگی منطقه، حوزه آبریز آن نظیر چشمه ها و رودهایی منتهی به سد، مقدار دبی رودخانه های آن و همچنین استفاده از آب در مناطق فرودست سد عواملی است که باید مدنظر قرار گیرد.
اتخاذ سیاست های اشتباه در مدیریت کلان کشور
رائینی انتقال آب به قصد تامین نیاز آبی صنایع را نگرشی نادرست توصیف کرد و در ادامه به یکی از مشکلات عدیده کشور اشاره و تصریح کرد: حاشیه ایران زمین قبایلی وجود دارند مانند اعراب در جنوب و کردنشینان در غرب کشور که با مرکز نشینان مالوف و سازگار نیستند و همچنین نقاطی هستند که به لحاظ تامین منابع آبی مشکل ندارند. این عوامل باعث شد سیاستی در پیش گرفته شود که صنایع به سمت مرکز و حاشیه کویر انتقال یافته تا از دسترس و تجاوز کشورهای همسایه دور بماند که این رویکرد، موضع گیری اشتباهی است.
عوامل اثرگذار بر احداث سد
رضا نوروز ولاشدی استاد گروه مهندسی آب دانشگاه ساری میزان تبخیر آب مخزن سدها را تابع عوامل محیطی دانست و اظهار کرد: رطوبت جو، ارتفاع منطقه، سرعت باد، فشار و دمای محیط، میزان تشعشع آفتاب و همچنین غلظت مواد محلول در آب فاکتورهایی است که بر تبخیر آب پشت سد تاثیرگذار خواهد بود.
استاد دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری اقلیم سمنان را گرم و خشک معرفی کرد و با توجه به قرارگیری محل سد تاکید کرد: منطقه مطالعه شده برای احداث سد دارای زمستان سرد و خشک و تابستان معتدل بوده و صرف اینکه بگوئیم چون سمنان کویری است و تبخیر آن بالاست پس احداث سد مناسب نیست گفتار درستی نبوده چراکه شمال سمنان و بویژه منطقه شهمیرزاد برای جانمایی سد به نسبت مناسب است.
نوروز انجام مطالعات و پژوهشهای میدانی تحت این عناوین که دریاچه سد چه مناطقی را دربر گرفته و مساحت تحت پوشش و عمق آب چقدر باشد را شروط لازم برای احداث آن دانست و خاطرنشان کرد: موقعیت جغرافیایی سد، میزان نفوذ پذیری عمقی آب، هدر رفت آن و مباحث مربوط به زمین شناسی منطقه باید مورد بررسی قرار گیرد.
وی با اشاره به اینکه 10 درصد حجم آب پشت مخازن سدها در کشور تبخیر می شود اذعان کرد: مصرف خانگی و آب شرب استان اصفهان 5 تا 7 درصد کل مصرف کشور بوده و بعید است که احداث سد برای تامین آب شرب منطقه کارایی داشته باشد.
احداث سد برای مصرف صنعتی غیر منطقی است
این محقق و پژوهشگر حوزه آب و هوا و اقلیم با ابراز مخالفت از احداث سد برای مقاصد صنعتی آنرا غیر اصولی و فاقد توجیه محیط زیستی بیان کرد و افزود: تامین آب شرب راه حل های به مراتب کم هزینه تر نسبت به احداث سد داشته و بعید است مشکل آب شرب استان سمنان مربوط به احداث سد باشد.
اما فارغ از مباحث کارشناسی و رویکردهای حرفه‏ای و تخصصی که برای احداث سدها و پروژه های مطالعاتی آنان مطرح می شود، بازیگری سیاسی و اعمال روابط و رانت در موضع قدرت با عمال نفوذ سیاستمداران کشور می ‎ تواند در اجرای چنین طرح هایی به مثابه عصای موسی عمل کرده و ناگاه باعث ایجاد بنای عظیمی در منطقه ای غیر متناسب گردد.
دستان قدرتمند و پنهان سیاست
کارشناس ارشد جغرافیای سیاسی و ژئوپولوتیک دانشگاه شهید بهشتی تهران معتقد است: نفوذ صاحبان قدرت و سیاست زدگی مهمترین مسئله در مورد احداث چنین سدهایی است که عموما بدون مطالعه گسترده و به شکل ضربتی انجام می ‎ شود.
سید رحمت رمضانی در گفتگو با ایسنا با اشاره به فعالیت 2 دهه اخیر شرکتهای بزرگ در سمنان گفت: نیاز سنجی تامین آب سمنان بیشتر مصارف صنعتی داشته تا اینکه مسائل تامین آب شرب در میان باشد.
وی احداث باغ های بزرگ پسته در منطقه ای کویری را فاقد توجیه منطقی دانست و تصریح کرد: استفاده از الگوهای درست کشاورزی و آمایش سرزمینی می تواند بهترین راهکار برای مشکل کشاورزی و آب شرب استان سمنان باشد.
شبهات ممکن برای سیاسی بازی یا لابی گری
استاد ژئوپولوتیک دانشگاه پیام نور با اشاره به اصالت و اهلیت دو رئیس جمهور فعلی و اسبق کشور که ریشه ای سمنانی دارند گفت: این واقعیت ظن و گمانه زنی در مورد نفوذ سیاسی و اعمال قدرت برای احداث پروژه ای میلیادی را افزایش می دهد مضاف بر اینکه این پروژه در دولت قبل کلید خورده و هم اکنون نیز در حال پیگیری است.
رمضانی با تصریح اینکه رئیس جمهور و حتی وزرا نسبت به زادگاه خود دارای اختیارت و امتیازاتی هستند اذعان کرد: در سطح وزرا این مورد به اشکال گوناگون مطرح و هم اکنون به اصطلاح عرف شده که هر وزیری 10 درصد از محل اعتبارات وزارتخانه خود را می تواند برای محل و زادگاه خویش هزینه کرده و سرمایه گذاری کند. پس این نسبت در حد روسای جمهور طبیعتا پر رنگ تر خواهد بود.
احداث سد فینسک عقلانی نیست
کارشناس ارشد جغرافیای سیاسی و ژئوپولوتیک در مورد مطالعات سد فینسک تاکید کرد: از لحاظ ژئومورفولوژی دستکاری در طبیعت امری غیرعاقلانه و خارج از منطق است و کاملا واضح بوده که برای احداث این پروژه، مطالعات میدانی و عمیق کارشناسی صورت نگرفته است.
رمضانی برهم زدن تعادل طبیعت را که ده ها سال برای شکل گیری آن زمان هزینه شده است را فاقد توجیه عقلانی دانست و تاکید کرد: انحراف در سرشاخه های اصلی رودها بدون مطالعه و تحقیق اصولی نبوده و کار سنجیده ای نیست.
وی در بخش دیگری از گفتگو به میزان تبخیر آب مخزن سد اشاره کرد و افزود: بدلیل کویری بودن منطقه نیمی از آب در مسیر ورود به سد تبخیر شده و معمولا احداث سد باید با توجه به حوزه آبریز پرآب و در منطقه کوهستانی ایجاد شود.
شناسایی ظرفیت ها و تانسیل های بالقوه سمنان
کارشناس ارشد جغرافیای سیاسی و ژئوپولوتیک دانشگاه شهید بهشتی سمنان را مناسب برای فعالیت معادن دانست و ضمن اشاره به کشت های کم آب و تغییر کاربری اراضی این استان گفت: باید کشاورزی وابسته به آب به استان هایی تعلق گیرد که نیاز آبی نداشته و ظرفیت و پتانسیل تامین آنرا داشته باشند و لزومی ندارد که دولت برای ترویج و گسترش کشاورزی در مناطق کویری سرمایه گذاری کند.
رمضانی پروژه احداث سد فینسک را هزینه بر و دور از صرفه اقتصادی توصیف و تاکید کرد: اگر در ابتدای طرح مشکلی ایجاد نشود مطمئناً در نیمه راه مشکلات متعددی گریبانگیر پروژه شده و قطع به یقین آینده خوبی در انتظار سد فینسک نخوهد بود.
تصمیمات عجولانه پاشنه آشیل پروژه ها
وی تصمیمات عجولانه اینچنینی که هزینه گزافی را برای دولت به ارمغان داشته را ویژگی دولت قبلی قلمداد کرد و افزود: تاریخ کلنگ زنی و احداث این پروژه در سال 1389 مربوط به زمانی است که تصمیماتی بدون مبنای علمی و پژوهشی رویکرد کشور در آن دوران بوده و پیداست که تبعات آن به هیچ عنوان مورد مطالعه و بررسی قرار نگرفته است.
کارشناس ارشد جغرافیای سیاسی و ژئوپولوتیک، مطالعات پژوهشی سدها را تابع زمان و هزینه بالا دانست و خاطرنشان کرد: قطعا انحرافات بالادست رود تجن بر میزان تغذیه و رژیم سد رجایی ساری تاثیرگذار است.
رمضانی با یادآوری اعمال نفوذ، سیاسی بازی و لابی گری برای ادامه فعالیت احداث سد را اتفاقی نامیمون خواند و اضافه کرد: برای مشکل آب شرب استان سمنان می توان به مواردی مانند احداث سدهای کوچک، آمایش سرزمین، مهار بارندگی و شناسایی استعداد و پتانسیل های منطقه فارغ از تصمیمات احساسی اشاره کرد.
شنیده ها حاکی از آن است که در حال حال حاضر پروژه احداث سد فینسک متوقف شده و هنوز تصمیم قطعی برای احداث سد فینسک در وزارت نیرو اتخاذ نشده است که پس از تحقیقات کامل علمی، نتیجه قطعی آن در ماه های آینده اعلام خواهد شد. یک مقام آگاه نیز پیشتر اعلام کرده بود که در جلسات برگزار شده با وزارت نیرو درخواست استان سمنان برای انتقال آب بررسی شد و با توجه به کمبود آب در مازندران، این موضوع با درخواست مسئولین استان از دستور کار دولت و مجلس خارج شده است.
حال با تمام آنچه گفته شد آیا برزخ فینسک میتواند راهی به بهشت برای استان های مازندران و سمنان داشته باشد یا اینکه روزگار هر دو را وارد جهنمی پرعطش خواهد کرد؟