بزرگنمايي:
در ارتفاعات کوه البرز و تنگه‌اي که رود "دوآب" بهم مي‌پيوندد به فاصله 1.5 کيلومتر از جاده سوادکوه-تهران بر سينه ستبر خطيرکوه طاقي عظيم بمانند خورشيد جلوه‌گري ميکند.
غاري که بسان نگين انگشتري در دل کوه مي‌درخشد و خاطره سال‌هاي دور را در دل مردم اين بوم کهن زنده ميکند.
محلي‌ها مي‌گويند اين غار افسانه‌اي، حکايت‌هاي بسيار در دل خود دارد، حکايت‌هايي از خورشيد و غروب عشق او!
گويا اين غار، روزگاراني از پايگاه‌هاي استراتژيک و مراکز دفاعي اسپهبدان مازندران بوده و در صدر اسلام نيز هم زمان با شورش مردم طبرستان و قيام "ونداد هرمز" پناهگاه او بوده است.
نگاهت را که به غار مي‌اندازي قدم‌هايت بي‌اختيار تو را به درون غار هل مي‌دهد و در عجب مي‌ماني از اين همه استقامت، از اين همه هوش و معماري که چگونه بشر قرن‌ها پيش بدون هيچ ماشين مکانيزه‌اي توانسته چنين ماهرانه بر دل کوه دژي برپا سازد که پس از قرن‌ها هنوز مانده تا يادبودي باشد از هوش و استعداد ايراني!
اسپهبد خورشيد چيست؟
مجيد اسلامي از فعالان حوزه ميراث فرهنگي سوادکوه درباره تاريخ بزرگترين غار طبيعي دنيا مي‌گويد: اسپهبد خورشيد يکي از سرداران طبرستان بود که در زمان حمله عرب‌ها، زن و فرزندان خود را در اين غار مي‌گذارد و خود راهي جنگ مي‌شود اما عرب‌ها اين دژ را محاصره مي‌کنند و چون راهي به درون نمي‌يابند آب ورودي به اين غار را مسموم کرده و همه سکنه اين غار را همراه با همسر و فرزندان اسپهبد خورشيد قتل عام و دژ را فتح مي‌کنند.
وي ادامه مي دهد: غار در دوره اسلامي بنام"عايشه کريکل دژ"نام گرفت.
اسلامي در مورد علت معروف شدن غار به اين نام مي‌گويد: زني به نام عايشه در اين دژ جمعي از دزدان و راهزنان را به دور خود جمع کرده و به غارت‌گري مي‌پرداخت؛ به همين دليل به چنين نامي مشهور شده است.
اما در زبان مردمان بومي سوادکوه اين غار به "لاپ کمر"معروف‌تر است، لاپ به معني بريدگي است و چون در دل کوه طاق غار به صورت شکاف و بريدگي است مردمان اين نام را بر آن نهاده‌اند.
راهي براي رسيدن به اسپهبد خورشيد
ثمره جانلو از مدرسان حوزه گردشگري از غار افسانه‌اي خورشيد مي‌گويد: اسپهبد خورشيد فقط يك غار نيست، اسپهبدان مازندران از غار استفاده جنگي مي‌بردند و در واقع مي‌توان آن را قلعه هم ناميد؛ قلعه‌اي كه ديواره دارد و داخلش اتاقك‌سازي شده است، اين غار بر روي يكي از كوه‌هاي آهكي منطقه به وجود آمده و داخل غار شاهد سنگ‌هاي استاميك هستيم كه مانند قنديل به كف غار خيره‌اند، تمام اين زيبايي‌ها مي‌تواند هم جنبه توريستي داشته باشد و هم جنبه تاريخي.
وي ابراز مي‌دارد: براي اين كار گروهي از كوه‌نوردان استان مازندران شروع به نصب ميخ‌هايي بر دهانه غار اسپهبد خورشيد كرده‌اند تا در آينده‌اي نه چندان دور حداقل گروه‌هاي كوه‌نوردي و سنگ‌نوردي بتوانند به داخلش بروند و با اسكن‌برداري و طراحي داخلي آن از غار بگويند و كساني كه قدرت و فرصت ديدن داخل غار را ندارند از حال و روزش با خبر باشند.
اين کارشناس تاکيد ميکند: تاريخ براي تمام انسان‌ها است و شناسايي و معرفي تاريخ وظيفه انسان‌هايي است كه احساس مسووليت دارند.
جانلو بيان ميکند: درون غار به شکل تالار و دايره‌اي شکل است، در ازاي آن حدود 20 متر، عرض آن به عبارتي 14 و ارتفاع آن حدودا 15 متري مي‌رسد.
وي اظهار ميکند: طاق اين غار با 80 متر پهنا و 80 متربلندي جز طاق‌هاي مهم دنيا به شمار مي‌آيد، در داخل طاق نماهاي غار، قلعه، برج، آتشکده، آب انبار، حمام و تنور وجود دارد که با سبکي بسيار زيبا با سنگ و ساروج ساخته شده است.
بيرون غار که بيايي منظره بي‌نظير آن تو را مدهوش ميکند، تمرکز اين غار براي ديده باني بسيار زياد است و در ورودي جاده برج ديده‌باني نسبتا بزرگ با 5 اتاق و 1 اتاقک در زير آن 5 اتاق ديده مي‌شود، افسوس که اين برج ديده‌باني کاملا رو به نابودي است.
حالت به وخامت است مي‌دانم....
متاسفانه اين روزها مهمترين اثر تاريخي سوادکوه، رو به وخامت است، بزرگترين غار طبيعي دنيا که روزي قرص و محکم پا در ره خاک داشت امروز فرتوت‌تر از هميشه نگاهش به آسمان سرزمين دو خورشيد است.
اين غار يا بهتر است بگوئيم قلعه استوار امروز فقط ابهتي از نامش برتارک روزگاران سوادکوه مانده است و 9 سال است که « اسپهبدخورشيد» فريادهاي خاموش سر مي‌دهد اما گوش شنوايي نيست تا صداي ناله‌هاي خاموشش را بشنود.
اين اثر طبيعي با تمام تاريخ و افسانه‌هايش آبستن حوادثي شده است که جز منفعت‌طلبي و غفلت نمي‌توان نامي برآن نهاد.
غاري که روزي جولانگاه مردان مبارز سرزمين مازندران بود امروز عرصه تاختوتاز بي‌رحمانه کارگاه‌هاي سنگ‌شکن شده است.
قلعه اسپهبد خورشيد در مسير جاده فيروز کوه و خطيرکوه، جاييکه مرکز برداشت معادن شن و ماسه استان مازندران محسوب مي‌شود قرار گرفته است و برداشت‌هاي بي‌رويه سال‌هاي اخير باعث شده غول‌هاي آهني حفاري شن و ماسه به کوه اسپهبد خورشيد نزديک و نزديک‌تر شوند.
البته اين تراژدي حکايت امروز و ديروز نيست، اين کارخانه‌هاي سنگ شکن و تاختوتاز بي‌امان کاميون‌ها و گردش سريع چرخ اين کارگاه‌ها از سال 1385 تا به حال براي ساختن غول‌هاي شهري، دامنه اين کوه را رو به نابودي کشانده است.
تهديد يکي از بزرگترين طاق‌هاي طبيعي دنيا
رئيس ميراث فرهنگي شهرستان سوادکوه بزرگترين خطرتهديدکننده يکي از معروف‌ترين طاق‌هاي جهان را وجود معادن سنگ‌شکن خصوصا انفجارات معادن فلورين در بالادست غار اسپهبد خورشيد دانست و عنوان داشت: متاسفانه اين غار حال و روز خوشي ندارد، صدور مجوزهاي برداشت شن و ماسه در دولت‌هاي پيشين در دامنه و اطراف اسپهبد خورشيد علاوه بر اينکه چشم‌انداز غار را خدشه‌دار کرده است استحکام اين غار را نيز مورد تهديد قرار داده است.
رضا دانش‌زاده افزود: اما آنچه امروزه اين ميراث ماندگار را تهديد ميکند انفجارهاي ناشي از معادن فلورين در بالادست غار است که البته اين معادن با مجوزهاي رسمي مشغول به فعاليت هستند و به اين راحتي نمي‌توان آنها را مجاب به تعطيلي معادن کرد.
دانش‌زاده بيان داشت: ميراث فرهنگي شهرستان با همکاري اداره صنعت معدن، تجارت و ميراث فرهنگي استان مازندران درحال رايزني‌هايي براي مسدود کردن دو مسير انحرافي معدن فلورين که به اسپهبد خورشيد منتهي مي‌شود است تا بتواند جلوي آسيب‌هاي ناشي از انفجارها و خاکبرداري‌هاي اطراف غار را بگيرد.
در هر حال قرارگيري بزرگترين غار طبيعي دنيا در كشور مي‌تواند رشد توريست را در كشور افزايش داده و در کنار بناهاي باارزشي چون پارسه، پاسارگاد، ميدان نقش جهان، شهر سوخته، چغازنبيل، تاق‌بستان و ... جاني تازه بر رگ‌هاي بي‌رمق صنعت گردشگري کشور بخشد.